Ο μυθιστορηματικός ήρωας, έρως
(Το κείμενο δημοσιεύτηκε στις 16/9/2006 στη Φιλολογική Βραδυνή)
«...Ποιον να πιστέψετε, λοιπόν; Βέβαια, μπορείτε να ψάξετε μόνοι σας, αλλά το πρόβλημα είναι ότι θα βρεθούν πολλοί που θα σας πουν ότι όλες αυτές οι ιστορίες είναι αληθινές, ή τουλάχιστον συνέβησαν σ’ αυτόν ή σε κάποιον άλλο κόσμο, που δεν είναι λιγότερο πραγματικός...»
Είναι κάποια βιβλία που ξέρεις ότι δεν θα σου πουν κάτι καινούριο. Δεν φταίνε αυτά, αλλά η θεματική τους που εντάσσεται στα αρχέγονα ερωτήματα και στα αρχετυπικά βάσανα του ανθρώπου. Ωστόσο, δεν αποφεύγεις την ανάγνωσή τους, για ένα βασικό λόγο: προσδοκάς να σου πουν το ήδη γνωστό με τρόπο διαφορετικό, σύγχρονο ή αν όχι ενισχυτικό του δικού σου τρόπου θεώρησης των πραγμάτων, τουλάχιστον πρωτότυπο και γιατί όχι, διασκεδαστικό.
Γιατί να σου πει ο Αλαίν ντε Μποττόν ή ο Φρανσουά Λελόρ κάτι νέο για τον έρωτα; Τι ξέρουν εκείνοι που δεν ξέρεις εσύ; Τι παραπάνω μπορεί να κομίσει η φιλοσοφία ή η ψυχολογία για το ζήτημα αυτό με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος ο άνθρωπος προαιώνια; Δεν μπορούν εκ των πραγμάτων να σε διαφωτίσουν περαιτέρω, αλλά κατορθώνουν κάτι άλλο εξίσου σημαντικό. Μπορούν να σε βοηθήσουν να βάλεις σε τάξη -να οργανώσεις- τη σκέψη σου καλύτερα πάνω στο θέμα και εκτός απ’ αυτό να σε παρηγορήσουν. Ναι, η παραμυθία προκύπτει απ’ το ότι κι άλλοι ταλανίζονται απ’ τα ίδια ερωτηματικά, απ’ τα ίδια προβλήματα, μόνο που εκείνοι επιλέγουν να το δημοσιοποιήσουν με τρόπο λογοτεχνικό, άλλοτε καυστικό άλλοτε χιουμοριστικό και άλλοτε το ίδιο απελπισμένο με το δικό σου. Το κέρδος για τον αναγνώστη που επιλέγει να περιπλανηθεί στις σελίδες τους, είναι η απόλαυση να βρίσκει τον εαυτό του μέσα στις λέξεις και τις ιστορίες τους. Κι έτσι μπορεί να κοιτάξει το ίδιο το πρόσωπο, τα αισθήματά του, τις επιθυμίες του, τις συνθήκες της ζωής του, αποστασιοποιημένα, σαν αυτά ενός μυθιστορηματικού ήρωα. Τότε, μπορεί να πάρει και την απόφαση για το πώς θα συνεχίσει παρακάτω το δικό του «παραμύθι», τη δική του ιστορία, την ολόδική του μοναδική πορεία στη ζωή, εκεί που πρωταγωνιστεί ή κρύβεται στα παρασκήνια ή απέχει ή εμφανίζεται μόνο για το χειροκρότημα ή δέχεται την αποδοκιμασία ή κλέβει όλη την παράσταση αυτός ο μικρός ήρωας με το όνομα έρως.
Στη «Μικρή φιλοσοφία του ΕΡΩΤΑ» (Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση Γιάννη Ανδρέου) ο Αλαίν ντε Μποττόν επιλέγει να καταγράψει μυθιστορηματικά το χρονικό μιας ερωτικής σχέσης, από την πρώτη ματιά και την αρχική γνωριμία μέχρι τη λήξη της και την απαρχή μιας άλλης. Η πλοκή του ειδυλλίου βρίσκει χώρο να ξετυλιχτεί μέσα από τα κουβάρι των αναλύσεων του ταλαντούχου και ευρηματικού συγγραφέα. Αλλά παραδόξως, καταφέρνει να κάνει τον αναγνώστη να μην ενδιαφέρεται τόσο για την εξέλιξη της ιστορίας όσο για τα συμπεράσματα τα οποία συνάγει ο μυθιστοριογράφος. Και τα οποία είναι εναργώς διατυπωμένα, εμπεριστατωμένα -όσο μπορεί ο ίδιος ο έρωτας από τη φύση του να τον αφήσει να το πράξει ο δημιουργός- και δίνουν και ένα άλλοθι στον αναγνώστη ότι εντέλει δεν έχασε την ώρα του, παρακολουθώντας κάποιον σημαδεμένο από τα βέλη του έρωτα να εξιστορεί τα παθήματά του. «...Κάθε φορά που μας συμβαίνει κάτι ολέθριο, ωθούμαστε να κοιτάξουμε πέρα από τις καθημερινές αιτιολογήσεις, μήπως και καταλάβουμε τι το ξεχωριστό είχαμε και δεχτήκαμε μόνο εμείς αυτή τη φρικτή, αφόρητη τιμωρία. Όσο πιο καταστροφική είναι η περίσταση τόσο ισχυρότερη και η ροπή μας να της προσδώσουμε ένα νόημα που δεν ενέχεται αντικειμενικά σ’ αυτήν, τόσο περισσότερο τείνουμε να ολισθαίνουμε σε μια από τις πολλές εκδοχές του ψυχοφαταλισμού...». Ακολουθώντας τα χνάρια του δεσμού των ηρώων του Αλαίν ντε Μποττόν από τη γέννησή του μέχρι και την οριστική του πτώση από τον παράδεισο του Έρωτα, μπορεί να μην γινόμαστε κατά τι σοφότεροι με την ευρεία έννοια του όρου, αλλά είμαστε σε θέση να διαγνώσουμε καλύτερα τι συμβαίνει στον ίδιο μας τον εαυτό, όταν πέσουμε στα δίχτυα του φτερωτού θεού, αν και τότε είμαστε τελείως τυφλοί, ίσως λίγο αργότερα, όταν καταλαγιάζουν μέσα μας οι πληγές από τα βέλη του. «...Ερευνούσα εξονυχιστικά το παρελθόν, αναζητώντας πηγές, οιωνούς, παραβάσεις, οτιδήποτε μπορούσε να αιτιολογήσει το παράλογο που με κύκλωνε, κάτι για να το απλώσω βάλσαμο στην πληγή μου, κάτι για να συνδέσω τα παράταιρα γεγονότα, μιαν ακολουθία που θα ένωνε, έστω εκ των υστέρων, τις σκόρπιες τελείες και παύλες της ζωής μου...»
Πιο απλοϊκή -αλλά τα είπε τόσο απλά και καίρια τα ίδια στη βάση τους περίπου πράγματα ο ντε Μποττόν- στη σύλληψή της η ιδέα του Φρανσουά Λελόρ για να μιλήσει για τον έρωτα* επιστρατεύει ο συγγραφέας το γνωστό ήρωά του, τον Έκτορα, στο βιβλίο του «Ο Έκτορας και τα μυστικά του έρωτα» (Εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Εύης Βαγγελάτου) και χρησιμοποιεί με εκλαϊκευμένο τρόπο την επιστήμη του, την ψυχανάλυση, ο δημιουργός για να κάνει μια διεισδυτική τομή στην κόκκινη καρδιά, όχι αναίμακτη, βέβαια. «...Γιατί ο έρωτας σίγουρα είναι περίπλοκος, δύσκολος, βασανιστικός μερικές φορές, αλλά είναι η μοναδική στιγμή που το όνειρό μας γίνεται πραγματικότητα...» Ο νεαρός ψυχίατρος Έκτορας ξεκινά ένα περιπετειώδες και αγωνιώδες ταξίδι ανά τον κόσμο, προκειμένου να ανακαλύψει τι απέγινε ο καθηγητής Κορμοράνος μαζί με το νέο του επίτευγμα: τα αποτελέσματα μιας έρευνας που θα μπορούσαν να αλλάξουν τον ρουν της ανθρώπινης ζωής. Κι εκεί που ο ίδιος ήταν απλός αποδέκτης των εξομολογήσεων των ερωτευμένων που προσέτρεχαν για βοήθεια στο ιατρείο του, γίνεται φορέας των ίδιων των ερωτηματικών τους και βρίσκεται στρατολογημένος πια όχι μόνο να αναλύει τον έρωτα, αλλά και να τον αναζητά. Η ζωή του κλείνει πονηρά το μάτι και πρέπει να αποφασίσει, αν θα αδράξει τη στιγμιαία ευκαιρία να ανταποκριθεί στο κάλεσμά της ή να παραμείνει αδρανής παρατηρητής της. «...Έρωτας είναι να διαλέγεις έναν έρωτα. Μόνο που αυτό ήταν πολύ κοντά στο: Έρωτας είναι να παραιτείσαι...» Ο Φρανσουά Λελόρ σταχυολογεί ψήγματα σοφίας και εμπειρίας που μπορεί να αποκομίσει κανείς ζώντας μέσα σε μια ερωτική σχέση, αλλά και βιώνοντας την εγκατάλειψη στα ίδια τα άλλοτε θλιβερά και άλλοτε λυτρωτικά απόνερά της.
«...Ποιον να πιστέψετε, λοιπόν; Βέβαια, μπορείτε να ψάξετε μόνοι σας, αλλά το πρόβλημα είναι ότι θα βρεθούν πολλοί που θα σας πουν ότι όλες αυτές οι ιστορίες είναι αληθινές, ή τουλάχιστον συνέβησαν σ’ αυτόν ή σε κάποιον άλλο κόσμο, που δεν είναι λιγότερο πραγματικός...»
Είναι κάποια βιβλία που ξέρεις ότι δεν θα σου πουν κάτι καινούριο. Δεν φταίνε αυτά, αλλά η θεματική τους που εντάσσεται στα αρχέγονα ερωτήματα και στα αρχετυπικά βάσανα του ανθρώπου. Ωστόσο, δεν αποφεύγεις την ανάγνωσή τους, για ένα βασικό λόγο: προσδοκάς να σου πουν το ήδη γνωστό με τρόπο διαφορετικό, σύγχρονο ή αν όχι ενισχυτικό του δικού σου τρόπου θεώρησης των πραγμάτων, τουλάχιστον πρωτότυπο και γιατί όχι, διασκεδαστικό.
Γιατί να σου πει ο Αλαίν ντε Μποττόν ή ο Φρανσουά Λελόρ κάτι νέο για τον έρωτα; Τι ξέρουν εκείνοι που δεν ξέρεις εσύ; Τι παραπάνω μπορεί να κομίσει η φιλοσοφία ή η ψυχολογία για το ζήτημα αυτό με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος ο άνθρωπος προαιώνια; Δεν μπορούν εκ των πραγμάτων να σε διαφωτίσουν περαιτέρω, αλλά κατορθώνουν κάτι άλλο εξίσου σημαντικό. Μπορούν να σε βοηθήσουν να βάλεις σε τάξη -να οργανώσεις- τη σκέψη σου καλύτερα πάνω στο θέμα και εκτός απ’ αυτό να σε παρηγορήσουν. Ναι, η παραμυθία προκύπτει απ’ το ότι κι άλλοι ταλανίζονται απ’ τα ίδια ερωτηματικά, απ’ τα ίδια προβλήματα, μόνο που εκείνοι επιλέγουν να το δημοσιοποιήσουν με τρόπο λογοτεχνικό, άλλοτε καυστικό άλλοτε χιουμοριστικό και άλλοτε το ίδιο απελπισμένο με το δικό σου. Το κέρδος για τον αναγνώστη που επιλέγει να περιπλανηθεί στις σελίδες τους, είναι η απόλαυση να βρίσκει τον εαυτό του μέσα στις λέξεις και τις ιστορίες τους. Κι έτσι μπορεί να κοιτάξει το ίδιο το πρόσωπο, τα αισθήματά του, τις επιθυμίες του, τις συνθήκες της ζωής του, αποστασιοποιημένα, σαν αυτά ενός μυθιστορηματικού ήρωα. Τότε, μπορεί να πάρει και την απόφαση για το πώς θα συνεχίσει παρακάτω το δικό του «παραμύθι», τη δική του ιστορία, την ολόδική του μοναδική πορεία στη ζωή, εκεί που πρωταγωνιστεί ή κρύβεται στα παρασκήνια ή απέχει ή εμφανίζεται μόνο για το χειροκρότημα ή δέχεται την αποδοκιμασία ή κλέβει όλη την παράσταση αυτός ο μικρός ήρωας με το όνομα έρως.
Στη «Μικρή φιλοσοφία του ΕΡΩΤΑ» (Εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση Γιάννη Ανδρέου) ο Αλαίν ντε Μποττόν επιλέγει να καταγράψει μυθιστορηματικά το χρονικό μιας ερωτικής σχέσης, από την πρώτη ματιά και την αρχική γνωριμία μέχρι τη λήξη της και την απαρχή μιας άλλης. Η πλοκή του ειδυλλίου βρίσκει χώρο να ξετυλιχτεί μέσα από τα κουβάρι των αναλύσεων του ταλαντούχου και ευρηματικού συγγραφέα. Αλλά παραδόξως, καταφέρνει να κάνει τον αναγνώστη να μην ενδιαφέρεται τόσο για την εξέλιξη της ιστορίας όσο για τα συμπεράσματα τα οποία συνάγει ο μυθιστοριογράφος. Και τα οποία είναι εναργώς διατυπωμένα, εμπεριστατωμένα -όσο μπορεί ο ίδιος ο έρωτας από τη φύση του να τον αφήσει να το πράξει ο δημιουργός- και δίνουν και ένα άλλοθι στον αναγνώστη ότι εντέλει δεν έχασε την ώρα του, παρακολουθώντας κάποιον σημαδεμένο από τα βέλη του έρωτα να εξιστορεί τα παθήματά του. «...Κάθε φορά που μας συμβαίνει κάτι ολέθριο, ωθούμαστε να κοιτάξουμε πέρα από τις καθημερινές αιτιολογήσεις, μήπως και καταλάβουμε τι το ξεχωριστό είχαμε και δεχτήκαμε μόνο εμείς αυτή τη φρικτή, αφόρητη τιμωρία. Όσο πιο καταστροφική είναι η περίσταση τόσο ισχυρότερη και η ροπή μας να της προσδώσουμε ένα νόημα που δεν ενέχεται αντικειμενικά σ’ αυτήν, τόσο περισσότερο τείνουμε να ολισθαίνουμε σε μια από τις πολλές εκδοχές του ψυχοφαταλισμού...». Ακολουθώντας τα χνάρια του δεσμού των ηρώων του Αλαίν ντε Μποττόν από τη γέννησή του μέχρι και την οριστική του πτώση από τον παράδεισο του Έρωτα, μπορεί να μην γινόμαστε κατά τι σοφότεροι με την ευρεία έννοια του όρου, αλλά είμαστε σε θέση να διαγνώσουμε καλύτερα τι συμβαίνει στον ίδιο μας τον εαυτό, όταν πέσουμε στα δίχτυα του φτερωτού θεού, αν και τότε είμαστε τελείως τυφλοί, ίσως λίγο αργότερα, όταν καταλαγιάζουν μέσα μας οι πληγές από τα βέλη του. «...Ερευνούσα εξονυχιστικά το παρελθόν, αναζητώντας πηγές, οιωνούς, παραβάσεις, οτιδήποτε μπορούσε να αιτιολογήσει το παράλογο που με κύκλωνε, κάτι για να το απλώσω βάλσαμο στην πληγή μου, κάτι για να συνδέσω τα παράταιρα γεγονότα, μιαν ακολουθία που θα ένωνε, έστω εκ των υστέρων, τις σκόρπιες τελείες και παύλες της ζωής μου...»
Πιο απλοϊκή -αλλά τα είπε τόσο απλά και καίρια τα ίδια στη βάση τους περίπου πράγματα ο ντε Μποττόν- στη σύλληψή της η ιδέα του Φρανσουά Λελόρ για να μιλήσει για τον έρωτα* επιστρατεύει ο συγγραφέας το γνωστό ήρωά του, τον Έκτορα, στο βιβλίο του «Ο Έκτορας και τα μυστικά του έρωτα» (Εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Εύης Βαγγελάτου) και χρησιμοποιεί με εκλαϊκευμένο τρόπο την επιστήμη του, την ψυχανάλυση, ο δημιουργός για να κάνει μια διεισδυτική τομή στην κόκκινη καρδιά, όχι αναίμακτη, βέβαια. «...Γιατί ο έρωτας σίγουρα είναι περίπλοκος, δύσκολος, βασανιστικός μερικές φορές, αλλά είναι η μοναδική στιγμή που το όνειρό μας γίνεται πραγματικότητα...» Ο νεαρός ψυχίατρος Έκτορας ξεκινά ένα περιπετειώδες και αγωνιώδες ταξίδι ανά τον κόσμο, προκειμένου να ανακαλύψει τι απέγινε ο καθηγητής Κορμοράνος μαζί με το νέο του επίτευγμα: τα αποτελέσματα μιας έρευνας που θα μπορούσαν να αλλάξουν τον ρουν της ανθρώπινης ζωής. Κι εκεί που ο ίδιος ήταν απλός αποδέκτης των εξομολογήσεων των ερωτευμένων που προσέτρεχαν για βοήθεια στο ιατρείο του, γίνεται φορέας των ίδιων των ερωτηματικών τους και βρίσκεται στρατολογημένος πια όχι μόνο να αναλύει τον έρωτα, αλλά και να τον αναζητά. Η ζωή του κλείνει πονηρά το μάτι και πρέπει να αποφασίσει, αν θα αδράξει τη στιγμιαία ευκαιρία να ανταποκριθεί στο κάλεσμά της ή να παραμείνει αδρανής παρατηρητής της. «...Έρωτας είναι να διαλέγεις έναν έρωτα. Μόνο που αυτό ήταν πολύ κοντά στο: Έρωτας είναι να παραιτείσαι...» Ο Φρανσουά Λελόρ σταχυολογεί ψήγματα σοφίας και εμπειρίας που μπορεί να αποκομίσει κανείς ζώντας μέσα σε μια ερωτική σχέση, αλλά και βιώνοντας την εγκατάλειψη στα ίδια τα άλλοτε θλιβερά και άλλοτε λυτρωτικά απόνερά της.