«Ευρωπαϊκός διαφωτισμός» του 21ου αιώνα
(Το κείμενο έχει δημοσιευτεί στη Φιλολογική Βραδυνή. Θα ακολουθήσει και η συνέντευξη με το συγγραφέα)
«....Ο ισλαμικός κόσμος βλέπει σήμερα με ιδιαίτερα αυστηρό βλέμμα τη Δύση, που αντιπροσωπεύει στα μάτια του όλα όσα χρήζουν καταδίκης: τη διαφθορά, την παραφορά και την παρακμή. Βρισκόμαστε κατ’ αυτόν τον τρόπο σε μια αντεστραμμένη κατάσταση: όπως και στην εποχή των σταυροφόρων, το θέμα της δυτικής ακολασίας χρησιμεύει ως επιχείρημα στην ισλαμική Τζιχάντ...»
Ένα μυθιστόρημα που εξερευνά τη σημασία του ίδιου του μυθιστορήματος, την κοινωνική του χρησιμότητα με την έννοια της διαφώτισης των μαζών, στο σύγχρονο κόσμο. Για να είμαστε ακριβείς, στη μετά 11ης Σεπτεμβρίου εποχή. Ένα βιβλίο που χρησιμοποιεί γόνιμα τη διακειμενικότητα για να αναδείξει τη σπουδαιότητα της αμφιβολίας σε χρόνια που ο φόβος χτίζει τα δικά του απόρθητα οχυρά στο δυτικό κόσμο.
Το Κακό ορίζεται από τη δυνατότητά του να επιβάλει το θάνατο είτε με μια χούφτα εκρηκτικά ζωσμένα στο κορμί ενός καμικάζι στον υπόγειο σταθμό του μετρό σε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα είτε με ένα σιδερένιο πουλί που πέφτει με ορμή και τρυπά με το θανατηφόρο ράμφος του το κέντρο της ισχύος του αναπτυγμένου οικονομικά κόσμου. Το γόητρο του Κακού έχει ήδη εξασφαλιστεί με τον πλέον δραματικό και θεαματικό τρόπο από την 11η Σεπτεμβρίου κι ύστερα, όσο για τη «σαγήνη» του, αυτήν ακριβώς επιχειρεί ο 25χρονος γάλλος Florian Zeller να ανιχνεύσει στο μυθιστόρημά του «H σαγήνη του κακού» που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις Εκδόσεις Ηλέκτρα σε μετάφραση της Μαρίας Κράλλη.
Ο Φλομπέρ, ο Κούντερα και ο Σαλμάν Ρουσντί ενώνουν τις δυνάμεις τους κάτω από τη λογοτεχνική σκέπη που τους παρέχει -ερήμην τους προφανώς- ο νεαρός συγγραφέας, για να ειπωθεί, να διατυπωθεί και να βρει έρεισμα η μεγάλη αλήθεια της αμφιβολίας που φωλιάζει μέσα στο κατά Κούντερα «ευρωπαϊκό μυθιστόρημα». «...εκείνοι που σήμερα επιχειρούν να καταπνίξουν με τα καλά τους αισθήματα την ελευθερία της δημιουργίας, και δυστυχώς ακούγονται όλο και πιο πολύ, συναντούν με τις σκοταδιστικές τους ενασχολήσεις την προ του θριάμβου της λογικής εποχή...»
Η λέξη «τρομοκρατία» και η πρακτική που δηλώνει, δεν βρίσκει βάθρο να δαιμονοποιηθεί μόνο σε αυτά καθεαυτά τα δεινά της -τις ανθρώπινες απώλειες- αλλά ο Florian Zeller προχωρά ένα βήμα παραπέρα: θέτει στις παραμέτρους του Κακού ένα ακόμη στοιχείο καίριο. Πρόκειται για τους κινδύνους που διατρέχει η ίδια η μυθοπλασία, η πνευματικότητα, σε όλο αυτό το υπό το κράτος του τρόμου, φοβικό διεθνές περιβάλλον που διαμορφώνεται από αυτή τη λεγόμενη σύγκρουση των πολιτισμών. (Αν είναι τελικά σύγκρουση των πολιτισμών και όχι μια απλή -έως εξοργιστικά απλοϊκή- προσπάθεια επικράτησης της εκάστοτε ισχύος, άσχετα από το κουστούμι, δυτικό ή ανατολίτικο, που φορά κάθε φορά). «...ο λόγος ύπαρξης του μυθιστορήματος ήταν ακριβώς να μας προστατεύσει απ’ αυτή τη λήθη του «είναι», διατηρώντας τη ζωή κάτω από ένα διαρκές φέγγος. Η τέχνη του μυθιστορήματος θα αποτελούσε έτσι μια θετική έκβαση σε μια κρίση που άρχισε μαζί με τους Νέους Χρόνους. Θα μπορούσαμε καλύτερα να καταλάβουμε τους όρους του προβλήματος, εάν το διατυπώναμε ως εξής: εάν ο ισλαμικός κόσμος είχε γενικώς πρόβλημα με το μυθιστόρημα, αυτό συνέβαινε επειδή ζούσε, κατά μεγάλο μέρος, σε μια εποχή πριν τους Νέους Χρόνους, παγιδευμένος σε αρχαϊσμούς, επί της ουσίας ασύμβατους μ’ αυτό στο οποίο θεμελιώνεται το μυθιστόρημα: την ελευθερία, τη φαντασία, τη συνθετότητα, την αμφιβολία για όλες τις αλήθειες και την παύση της ηθικής κρίσης. Απ’ αυτή την άποψη, το μυθιστόρημα μπορούσε τελικά να γίνει το πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς...».
Αν επιχειρήσουμε αυθαίρετα να χαρακτηρίσουμε τη λειτουργία του μυθιστορήματος υπό το πρίσμα που την παρουσιάζει ο Florian Zeller -χρησιμοποιώντας, είναι η αλήθεια, ο ίδιος εποικοδομητικά το θεωρητικό υπόβαθρο του Κούντερα για το «ευρωπαϊκό μυθιστόρημα», θα λέγαμε ότι η μυθοπλασία αποτελεί έναν πυλώνα στήριξης, μια δικλείδα ασφαλείας για τη διατήρηση της ζωής μας ως πολιτών αυτού του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος στο διαυγές φως της αμφιβολίας και της αμφισβήτησης. Η φαντασία και η ελευθερία της δημιουργίας είναι το σχοινί για να δεθούμε στο κατάρτι και να ακούσουμε τις «σειρήνες» του Κακού χωρίς να υποκύψουμε στα θέλγητρά τους. Με άλλα λόγια είναι ένα είδος «ευρωπαϊκού διαφωτισμού» στο σκοταδισμό που καιροφυλακτεί στον 21ο αιώνα.
Ο Zeller ιχνηλατεί τα σημεία των καιρών μας, παραμένοντας πιστός απόλυτα σ’ αυτό που ομολογεί για το μυθιστόρημα ο Μίλαν Κούντερα στη συνομιλία του με το Φίλιπ Ροθ, όπως καταγράφεται στο βιβλίο του δεύτερου «Κουβέντες του σιναφιού - Ένας συγγραφέας, οι συνάδελφοί του και η δουλειά τους» (Εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Κατερίνα Σχινά),«...Ένα μυθιστόρημα δεν επιβεβαιώνει τίποτα, απλώς αναζητεί και διατυπώνει ερωτήματα...Ο μυθιστοριογράφος διδάσκει τον αναγνώστη να κατανοεί τον κόσμο ως ερώτημα. Υπάρχει σοφία και ανεκτικότητα σ’ αυτή τη στάση. Σ’ έναν κόσμο χτισμένο πάνω σε ιερές βεβαιότητες, το μυθιστόρημα πεθαίνει...». Ο νεαρός γάλλος, ωστόσο, δεν θυσιάζει στο βωμό των ερωτημάτων την πλοκή του έργου του, ίσα-ίσα τα διατυπώνει μέσα από αυτή, διεκδικώντας την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη του. Δείχνει να είναι απόλυτα ικανός να ασκήσει το παιχνίδι της λογοτεχνικής σαγήνης ακριβώς για να καταγγείλει την άσκηση της τρομοκρατίας ή αλλιώς το ισοδύναμό της, δηλαδή «τον θάνατο της μυθοπλασίας». Γι’ αυτό και στήνει μια ενδιαφέρουσα ιστορία περιπλάνησης δύο ανδρών στην Αίγυπτο και αναζήτησης της σεξουαλικής ακολασίας επί του εδάφους της χώρας αυτής. Θα ανατινάζονταν άραγε ένας επίδοξος καμικάζι, αν είχε επί γης και αίφνης στα πόδια του τον ερωτικό παράδεισο που του τάζουν; Το χιούμορ και ο σαρκασμός επιστρατεύονται από το Zeller και δρουν καταλυτικά σε ένα βιβλίο που αναρωτιέται για την Ευρώπη, αν είναι ακόμα Ευρώπη, δηλαδή κοινωνία του μυθιστορήματος ή «Μήπως έχει αρχίσει ήδη η διαδικασία εισόδου της σε μια άλλη εποχή που δεν έχει ακόμα όνομα και για την οποία οι τέχνες δεν έχουν και πολύ σημασία;»
Ποιος είναι ο συγγραφέας
Καθηγητής λογοτεχνίας ο 25χρονος σήμερα Florian Zeller πρωτοεμφανίστηκε στα γαλλικά γράμματα πριν από τρία χρόνια, με το μυθιστόρημά του «Neige Artificiel». Ακολούθησε το βιβλίο του «Les Amants de n’ importe quoi». «Η σαγήνη του κακού» (La Fascination du Pire) είναι το τρίτο μυθιστόρημα του συγγραφέα, ο οποίος έχει γράψει επίσης έργα για το θέατρο και έχει τιμηθεί με το γαλλικό βραβείο Interallie 2004.
«....Ο ισλαμικός κόσμος βλέπει σήμερα με ιδιαίτερα αυστηρό βλέμμα τη Δύση, που αντιπροσωπεύει στα μάτια του όλα όσα χρήζουν καταδίκης: τη διαφθορά, την παραφορά και την παρακμή. Βρισκόμαστε κατ’ αυτόν τον τρόπο σε μια αντεστραμμένη κατάσταση: όπως και στην εποχή των σταυροφόρων, το θέμα της δυτικής ακολασίας χρησιμεύει ως επιχείρημα στην ισλαμική Τζιχάντ...»
Ένα μυθιστόρημα που εξερευνά τη σημασία του ίδιου του μυθιστορήματος, την κοινωνική του χρησιμότητα με την έννοια της διαφώτισης των μαζών, στο σύγχρονο κόσμο. Για να είμαστε ακριβείς, στη μετά 11ης Σεπτεμβρίου εποχή. Ένα βιβλίο που χρησιμοποιεί γόνιμα τη διακειμενικότητα για να αναδείξει τη σπουδαιότητα της αμφιβολίας σε χρόνια που ο φόβος χτίζει τα δικά του απόρθητα οχυρά στο δυτικό κόσμο.
Το Κακό ορίζεται από τη δυνατότητά του να επιβάλει το θάνατο είτε με μια χούφτα εκρηκτικά ζωσμένα στο κορμί ενός καμικάζι στον υπόγειο σταθμό του μετρό σε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα είτε με ένα σιδερένιο πουλί που πέφτει με ορμή και τρυπά με το θανατηφόρο ράμφος του το κέντρο της ισχύος του αναπτυγμένου οικονομικά κόσμου. Το γόητρο του Κακού έχει ήδη εξασφαλιστεί με τον πλέον δραματικό και θεαματικό τρόπο από την 11η Σεπτεμβρίου κι ύστερα, όσο για τη «σαγήνη» του, αυτήν ακριβώς επιχειρεί ο 25χρονος γάλλος Florian Zeller να ανιχνεύσει στο μυθιστόρημά του «H σαγήνη του κακού» που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις Εκδόσεις Ηλέκτρα σε μετάφραση της Μαρίας Κράλλη.
Ο Φλομπέρ, ο Κούντερα και ο Σαλμάν Ρουσντί ενώνουν τις δυνάμεις τους κάτω από τη λογοτεχνική σκέπη που τους παρέχει -ερήμην τους προφανώς- ο νεαρός συγγραφέας, για να ειπωθεί, να διατυπωθεί και να βρει έρεισμα η μεγάλη αλήθεια της αμφιβολίας που φωλιάζει μέσα στο κατά Κούντερα «ευρωπαϊκό μυθιστόρημα». «...εκείνοι που σήμερα επιχειρούν να καταπνίξουν με τα καλά τους αισθήματα την ελευθερία της δημιουργίας, και δυστυχώς ακούγονται όλο και πιο πολύ, συναντούν με τις σκοταδιστικές τους ενασχολήσεις την προ του θριάμβου της λογικής εποχή...»
Η λέξη «τρομοκρατία» και η πρακτική που δηλώνει, δεν βρίσκει βάθρο να δαιμονοποιηθεί μόνο σε αυτά καθεαυτά τα δεινά της -τις ανθρώπινες απώλειες- αλλά ο Florian Zeller προχωρά ένα βήμα παραπέρα: θέτει στις παραμέτρους του Κακού ένα ακόμη στοιχείο καίριο. Πρόκειται για τους κινδύνους που διατρέχει η ίδια η μυθοπλασία, η πνευματικότητα, σε όλο αυτό το υπό το κράτος του τρόμου, φοβικό διεθνές περιβάλλον που διαμορφώνεται από αυτή τη λεγόμενη σύγκρουση των πολιτισμών. (Αν είναι τελικά σύγκρουση των πολιτισμών και όχι μια απλή -έως εξοργιστικά απλοϊκή- προσπάθεια επικράτησης της εκάστοτε ισχύος, άσχετα από το κουστούμι, δυτικό ή ανατολίτικο, που φορά κάθε φορά). «...ο λόγος ύπαρξης του μυθιστορήματος ήταν ακριβώς να μας προστατεύσει απ’ αυτή τη λήθη του «είναι», διατηρώντας τη ζωή κάτω από ένα διαρκές φέγγος. Η τέχνη του μυθιστορήματος θα αποτελούσε έτσι μια θετική έκβαση σε μια κρίση που άρχισε μαζί με τους Νέους Χρόνους. Θα μπορούσαμε καλύτερα να καταλάβουμε τους όρους του προβλήματος, εάν το διατυπώναμε ως εξής: εάν ο ισλαμικός κόσμος είχε γενικώς πρόβλημα με το μυθιστόρημα, αυτό συνέβαινε επειδή ζούσε, κατά μεγάλο μέρος, σε μια εποχή πριν τους Νέους Χρόνους, παγιδευμένος σε αρχαϊσμούς, επί της ουσίας ασύμβατους μ’ αυτό στο οποίο θεμελιώνεται το μυθιστόρημα: την ελευθερία, τη φαντασία, τη συνθετότητα, την αμφιβολία για όλες τις αλήθειες και την παύση της ηθικής κρίσης. Απ’ αυτή την άποψη, το μυθιστόρημα μπορούσε τελικά να γίνει το πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς...».
Αν επιχειρήσουμε αυθαίρετα να χαρακτηρίσουμε τη λειτουργία του μυθιστορήματος υπό το πρίσμα που την παρουσιάζει ο Florian Zeller -χρησιμοποιώντας, είναι η αλήθεια, ο ίδιος εποικοδομητικά το θεωρητικό υπόβαθρο του Κούντερα για το «ευρωπαϊκό μυθιστόρημα», θα λέγαμε ότι η μυθοπλασία αποτελεί έναν πυλώνα στήριξης, μια δικλείδα ασφαλείας για τη διατήρηση της ζωής μας ως πολιτών αυτού του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος στο διαυγές φως της αμφιβολίας και της αμφισβήτησης. Η φαντασία και η ελευθερία της δημιουργίας είναι το σχοινί για να δεθούμε στο κατάρτι και να ακούσουμε τις «σειρήνες» του Κακού χωρίς να υποκύψουμε στα θέλγητρά τους. Με άλλα λόγια είναι ένα είδος «ευρωπαϊκού διαφωτισμού» στο σκοταδισμό που καιροφυλακτεί στον 21ο αιώνα.
Ο Zeller ιχνηλατεί τα σημεία των καιρών μας, παραμένοντας πιστός απόλυτα σ’ αυτό που ομολογεί για το μυθιστόρημα ο Μίλαν Κούντερα στη συνομιλία του με το Φίλιπ Ροθ, όπως καταγράφεται στο βιβλίο του δεύτερου «Κουβέντες του σιναφιού - Ένας συγγραφέας, οι συνάδελφοί του και η δουλειά τους» (Εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Κατερίνα Σχινά),«...Ένα μυθιστόρημα δεν επιβεβαιώνει τίποτα, απλώς αναζητεί και διατυπώνει ερωτήματα...Ο μυθιστοριογράφος διδάσκει τον αναγνώστη να κατανοεί τον κόσμο ως ερώτημα. Υπάρχει σοφία και ανεκτικότητα σ’ αυτή τη στάση. Σ’ έναν κόσμο χτισμένο πάνω σε ιερές βεβαιότητες, το μυθιστόρημα πεθαίνει...». Ο νεαρός γάλλος, ωστόσο, δεν θυσιάζει στο βωμό των ερωτημάτων την πλοκή του έργου του, ίσα-ίσα τα διατυπώνει μέσα από αυτή, διεκδικώντας την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη του. Δείχνει να είναι απόλυτα ικανός να ασκήσει το παιχνίδι της λογοτεχνικής σαγήνης ακριβώς για να καταγγείλει την άσκηση της τρομοκρατίας ή αλλιώς το ισοδύναμό της, δηλαδή «τον θάνατο της μυθοπλασίας». Γι’ αυτό και στήνει μια ενδιαφέρουσα ιστορία περιπλάνησης δύο ανδρών στην Αίγυπτο και αναζήτησης της σεξουαλικής ακολασίας επί του εδάφους της χώρας αυτής. Θα ανατινάζονταν άραγε ένας επίδοξος καμικάζι, αν είχε επί γης και αίφνης στα πόδια του τον ερωτικό παράδεισο που του τάζουν; Το χιούμορ και ο σαρκασμός επιστρατεύονται από το Zeller και δρουν καταλυτικά σε ένα βιβλίο που αναρωτιέται για την Ευρώπη, αν είναι ακόμα Ευρώπη, δηλαδή κοινωνία του μυθιστορήματος ή «Μήπως έχει αρχίσει ήδη η διαδικασία εισόδου της σε μια άλλη εποχή που δεν έχει ακόμα όνομα και για την οποία οι τέχνες δεν έχουν και πολύ σημασία;»
Ποιος είναι ο συγγραφέας
Καθηγητής λογοτεχνίας ο 25χρονος σήμερα Florian Zeller πρωτοεμφανίστηκε στα γαλλικά γράμματα πριν από τρία χρόνια, με το μυθιστόρημά του «Neige Artificiel». Ακολούθησε το βιβλίο του «Les Amants de n’ importe quoi». «Η σαγήνη του κακού» (La Fascination du Pire) είναι το τρίτο μυθιστόρημα του συγγραφέα, ο οποίος έχει γράψει επίσης έργα για το θέατρο και έχει τιμηθεί με το γαλλικό βραβείο Interallie 2004.