Η σημασία του αυτονόητου και η διαχείριση του ολέθρου
«…Κανείς βέβαια δεν μπορεί να κατακρίνει έναν θεραπευτή που πασχίζει να βελτιώσει την τεχνική του. Μου ήρθε όμως μια στενόχωρη σκέψη: τι γίνεται με τα δικαιώματα του ασθενούς; Δεν υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα σ’ έναν θεραπευτή που ξεπλένει ανάρμοστα αντιμεταβιβαστικά στίγματα και σ’ έναν χορευτή ή σ’ έναν δάσκαλο του ζεν που πασχίζει για την τελειότητα στον δικό του τομέα; Άλλο είναι να βελτιώνει κανείς το σερβίς του κι άλλο να οξύνει τις ικανότητες του εις βάρος ενός εύθραυστου και διαταραγμένου ανθρώπου…»
«Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει δίχως μιαν αέναη εμπιστοσύνη σε κάτι ανώλεθρο εντός του, αν και τόσο το ανώλεθρο στοιχείο όσο και η εμπιστοσύνη παραμένουν γι’ αυτόν αενάως αποκρυμμένα. Ένας από τους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται αυτή η διαρκής απόκρυψη είναι η πίστη σ’ έναν προσωπικό θεό» («Αφορισμοί» Φραντς Κάφκα, εκδόσεις Ερατώ).Ο όλεθρος που ζει στην ψυχή του ανθρώπου, ο αυτονόητος αυτός όλεθρος, είναι συνήθως το αντικείμενο και το υποκείμενο -ασυνήθιστα συχνά- της ίδιας της λογοτεχνίας. Το ανώλεθρο στοιχείο που αναφέρει ο Κάφκα και η εμπιστοσύνη προς αυτό, παραμένουν ακόμη ουτοπίες, ενώ κάποτε τη θέση του «προσωπικού θεού» καλείται στη σύγχρονη εποχή να παίξει ο ψυχαναλυτής. Τότε που η ψυχή αδυνατεί να υπάρξει από μόνη της, που καταρρέει μπροστά στον τρόμο που την κατατρέχει. «…Το μοναχικό εγώ που διαλύεται εκστατικά στο εμείς. Πόσες φορές το έχω ακούσει αυτό! Είναι ο κοινός παρονομαστής κάθε μορφής μακάριας ευτυχίας –ρομαντικής, σεξουαλικής, πολιτικής, θρησκευτικής, μυστικιστικής. Όλοι θέλουν και καλωσορίζουν αυτή τη μακάρια συγχώνευση…».
Αυτή την καταφυγή σε έναν έστω «διαχειριστή του ολέθρου» περιγράφει με ιδιαίτερα ζωντανό, πειστικό και γλαφυρό τρόπο ο Irvin D. Yalom στο βιβλίο του «Ο δήμιος του έρωτα και άλλες ιστορίες ψυχοθεραπείας» που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις Άγρα, σε μετάφραση της Ευαγγελίας Ανδριτσάνου και του Γιάννη Ζέρβα. Με το μανδύα της λογοτεχνικής αφήγησης ο καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Στάνφορντ των Ηνωμένων Πολιτειών, Irvin D. Yalom, ξεδιπλώνει δέκα ιστορίες ψυχοθεραπείας από την πλευρά και την οπτική του γιατρού. Οι λογοτεχνικές αρετές της γραφής του Yalom δεν είναι το ζητούμενο στα βιβλία του, γιατί το περιεχόμενο αυτών που γράφει, κλέβει έτσι κι αλλιώς την παράσταση. Βρίσκω συγκινητική την πρόθεση ενός επιστήμονα να αποφασίσει να εκλαϊκεύσει τη θεωρία, την πρακτική και την εμπειρία του στην ιατρική που ασκεί, φέρνοντας πιο κοντά στο ευρύ κοινό τη διαδικασία της ψυχανάλυσης και τη λογική της σε αδρές γραμμές, ιδίως όταν παρουσιάζει χωρίς προσπάθεια ωραιοποίησης τα προβλήματα του θεραπευτή, τα αδιέξοδά του, τη ματαιότητα που ελλοχεύει σε κάθε του προσπάθεια. Αποκαθηλώνει με τον τρόπο του την πανάκεια –για κάποιους- της ψυχοθεραπείας, ενώ εκείνο που πετυχαίνει στα σίγουρα είναι να κλονίσει τις βεβαιότητες του ανυποψίαστου αναγνώστη. Τον κάνει να αμφισβητήσει τη δική του οπτική στα πράγματα για εκείνα που θεωρούσε ήδη σίγουρα ή και που ακόμη δεν είχε αναρωτηθεί ποτέ για την ψυχολογική προέλευση συμπεριφορών ή συγκεκριμένων επιλογών.
Είναι απολαυστικός ο σαρκασμός του συγγραφέα, η ανθρώπινη πλευρά του, με τις αδυναμίες του, την ειρωνεία που δεν διστάζει να εξακοντίσει και εναντίον του ίδιου τού εαυτού, που δεν σταματάει ποτέ να πάσχει και να συμπάσχει. Ο Κάφκα («Αφορισμοί», εκδόσεις Ερατώ) το είχε γράψει καλύτερα: «Όλο το πάσχειν γύρω μας, κι εμείς να πάσχουμε πρέπει απ’ αυτό. Δεν έχουμε όλοι μας ένα σώμα, αλλά έχουμε όλοι μας έναν τρόπο ανάπτυξης, και μας οδηγεί μέσα απ’ όλες τις οδύνες, είτε με τούτη είτε με την άλλη μορφή. Όπως ακριβώς το παιδί αναπτύσσεται μέσα από όλα τα στάδια της ζωής ίσαμε τα γεράματα και το θάνατο (και βασικά κάθε στάδιο μοιάζει απροσπέλαστο στο προηγούμενο, είτε επιθυμητό είναι είτε επίφοβο), έτσι επίσης αναπτυσσόμαστε κι εμείς, (όχι λιγότερο στενά συνδεδεμένοι με την ανθρωπότητα απ’ ό,τι με τον ίδιο τον εαυτόν μας) μέσα από όλο το πάσχειν του κόσμου τούτου. Δεν υπάρχει χώρος για τη δικαιοσύνη στο πλαίσιο αυτό, μήτε όμως και για το φόβο του πάσχειν ή για την ερμηνεία του πάσχειν ως αξίας».
Η αξία των ιστοριών του Yalom έγκειται στο ότι επιχειρεί να φωτίσει σκοτεινές πλευρές ή ανοίκεια στιγμιότυπα του ανθρώπινου μυαλού, κάτω από πραγματικές συνθήκες, έχοντας στην υπηρεσία του τα όπλα της ψυχανάλυσης από τη μία –αν και κορυφαία ψυχογραφήματα έχει αποδώσει η παγκόσμια λογοτεχνία- και τον εύστοχο αφηγηματικό του λόγο που μαγνητίζει τον αναγνώστη από την άλλη. «…Τα δημιουργικά μέλη μιας ορθοδοξίας, ξεπερνούν τελικά το δόγμα τους…». Ο συγγραφέας κινείται μακριά και πέρα από δόγματα και αντιλήψεις που περιορίζουν τη σκέψη. Αφυπνίζει τον αναγνώστη να σκεφτεί καλύτερα για τον εαυτό του κυρίως, αλλά και για τους άλλους, εξαίροντας τη σημασία του αυτονόητου. Το ενδιαφέρον είναι ότι πρώτος του θεραπευόμενος είναι ο ίδιος του ο εαυτός και μέσα από την προσωπική του βελτίωση και υπέρβαση, κατορθώνει να οικοδομήσει σχέσεις εμπιστοσύνης με τους άλλους θεραπευόμενους και τελικά να κατακτήσει το ρυθμιστικό ρόλο του «διαχειριστή του ολέθρου». Αν κάτι πετυχαίνει ο αναγνώστης, είναι να διευρύνει τους ορίζοντες της ανοχής, της ανεκτικότητας και κυρίως της αμφιβολίας του. Είναι κέρδος προσωπικό για την αντιμετώπιση της ίδιας του της ζωής, εφόδιο που τον βοηθάει να αναγάγει σε σπουδαία τέχνη το να ζει, όπως επιθυμεί, όσο πιο ελεύθερος και όσο πιο ευτυχισμένος και ικανοποιημένος γίνεται. Όπως λέει και ο ίδιος ο Yalom στον πρόλογό του, «…Ανακάλυψα ότι τέσσερα δεδομένα έχουν ιδιαίτερη συνάφεια με την ψυχοθεραπεία: Το αναπόφευκτο του θανάτου για όλους μας προσωπικά και γι’ αυτούς που αγαπάμε. Η ελευθερία να φτιάξουμε τη ζωή μας όπως τη θέλουμε. Η έσχατη μοναχικότητά μας. Και, τέλος, η απουσία οποιασδήποτε προφανούς σημασίας ή νοήματος στη ζωή. Όσο μελαγχολικά και να φαίνονται αυτά τα δεδομένα, εμπεριέχουν τους σπόρους της σοφίας και της λύτρωσης…».