Μίσος, η πατρίδα του πολέμου

(Το κείμενο δημοσιεύτηκε στη Φιλολογική Βραδυνή το Σάββατο, 28/2/2009)


«…Στο Βιετνάμ, όπως και στο Λάος και στην Καμπότζη, μάρτυρες ανακρίνονται, σημεία όπου συνετρίβησαν αεροπλάνα ανασκάπτονται, λίμνες αποξηραίνονται και κομμάτια οστών ξεθάβονται από επιφανειακούς τάφους. Άντρες που χάθηκαν σε ξεχασμένες ενέδρες. Άντρες που χάθηκαν σε πτώσεις βομβαρδιστικών Β-52. Άντρες που ζουν ακόμη αιχμάλωτοι…»




Ένας πραγματικός γητευτής των λέξεων, ο Ναντίμ Ασλάμ (Nadeem Aslam), στο μυθιστόρημά του –με όλη τη σημασία της λέξης μυθιστόρημα- «The Wasted Vigil» (Η χαμένη επαγρύπνηση, σε ακριβή μετάφραση) που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τόπος, σε μετάφραση Αγγελικής Τσιρούνη, και με τον τίτλο «Σβησμένες ψυχές», διαλέγει το χωνευτήρι των πολιτισμών της Ανατολής και συγκεκριμένα του Αφγανιστάν για να αφηγηθεί μια μεγάλη ιστορία για την ειρήνη και το πόλεμο, για τη ζωή και το θάνατο, για την ελευθερία και την καταπίεση, για το φανατισμό και την πίστη, για την ανθρωπιά και το αντίθετό της. «…Το Αφγανιστάν μετατράπηκε σε μια χώρα η γεωλογία της οποίας δεν απαρτιζόταν από πέτρα μα από φόβο, όπου δεν ανάσαινες αέρα αλλά τρόμο…».
Ένα αριστουργηματικό βιβλίο από τον πακιστανικής καταγωγής νέο δημιουργό (γεν. 1966) που κατοικεί στην Αγγλία, στο οποίο ξεδιπλώνεται με λογοτεχνική μαεστρία η ιστορία –του απώτατου παρελθόντος αλλά και η σύγχρονη- όχι μόνο του «βιογραφούμενου» εν προκειμένω λαού του Αφγανιστάν, αλλά και της Αμερικής, της Ευρώπης και της ασιατικής ηπείρου εν γένει. «…Στα μέρη όπου ελάχιστοι γνωρίζουν ανάγνωση ή γραφή, η μνήμη των ανθρώπων γίνεται εύθραυστος χώρος αποθήκευσης τραγουδιών και τελετουργιών, μύθων και ιστορίας, και, αν κάποιος φύγει από τη ζωή χωρίς να κληροδοτήσει τούτο το θησαυρό, τότε το αποτέλεσμα είναι όμοιο με την ολική καταστροφή από φωτιά μιας πτέρυγας της βιβλιοθήκης…». Για να καταδείξει με ηθογραφική ακρίβεια την ηλιθιότητα του πολέμου, την επιστράτευση της καλλιέργειας του μίσους για γεωπολιτικούς σκοπούς και την εξαφάνιση του ατόμου και της ανθρωπινότητάς του, όταν τα γρανάζια της εκάστοτε εξουσίας –θρησκευτικής, οικονομικής, πολιτικής- αποφασίζουν να το συνθλίψουν. «…Δεν θα ήταν καθόλου αξιοπερίεργο αν κάποια μέρα τα δέντρα και τα αμπέλια του Αφγανιστάν αποφάσιζαν να πάψουν να αναπτύσσονται, από φόβο μήπως, μεγαλώνοντας οι ρίζες τους, μπορεί να άγγιζαν κάποια θαμμένη νάρκη…».

Ο Ναντίμ Ασλάμ καθηλώνει τον αναγνώστη με την εκτύλιξη των παράλληλων ιστοριών μιας οικογένειας γιατρών βρετανικής καταγωγής, της δραματικής δικής τους μοίρας, αλλά πολύ περισσότερο της κόρης και του εγγονού τους, ενός δυτικού κατάσκοπου που αναζητά το χαμένο του αδερφό στον πόλεμο του Βιετνάμ, μιας γυναίκας από τη Ρωσίας που επίσης ψάχνει το λιποτάκτη στρατιώτη αδερφό της και ενός αγοριού αναθρεμμένου με μίσος και φανατισμό και μαθημένου μόνο να σκοτώνει, με κάθε τρόπο. «…Μέσα στο μεδούλι του κυριαρχούσε η πίστη πως τα ανθρώπινα όντα δεν είχαν να προσφέρουν τίποτα πέρα από σκληρότητα και κίνδυνο…». Τεχνίτης σπουδαίος της λογοτεχνικής αφήγησης ο συγγραφέας –αν και στην ελληνική απόδοση, η δύσκαμπτη σε κάποια σημεία γλώσσα της μετάφρασης στερεί μέρος αυτής της ομορφιάς- οικοδομεί την ιδανική φόρμα για να γράψει ένα βαθιά πολιτικό μυθιστόρημα, χωρίς να χάνει στιγμή τη λογοτεχνική του γοητεία. Ο ιδιότυπος μαγικός ρεαλισμός του Ασλάμ εμπνευσμένος από τα χρώματα, τα αρώματα, την ιστορία, το βαθύ και σπουδαίο παρελθόν της Ανατολής, ακροβατεί πάνω στην ακμή του δυτικού λόγου, αναζητώντας ερμηνείες και απαντήσεις για τις αιτίες και το αιτιατό τους* εν προκειμένω, το μίσος, το φανατισμό, τον πόλεμο. «…Ακόμα κι ο αέρας τούτης της χώρας έχει να πει μια ιστορία για τον πόλεμο. Εδώ μπορεί να σηκώσεις μία μπουκιά ψωμί από το πιάτο και, αν ανατρέξεις στο παρελθόν και ψάξεις από πού προήλθε, θα μαζέψεις ένα σωρό ιστορίες για τον πόλεμο –πώς επηρέασε το χέρι που το έβγαλε απ’ το φούρνο, πώς το χέρι που το ζύμωσε, πώς ο πόλεμος άφησε τα σημάδια του στο χωράφι που μεγάλωσε το σιτάρι από το οποίο φτιάχτηκε…».

Με μιαν απέραντη τρυφερότητα, μια γλυκύτητα, ο δημιουργός «λέει» τα πιο βάρβαρα πράγματα. Διηγείται τις πιο φρικιαστικές σκηνές. Καταφέρνει να αποτυπώσει το βαθύ ανθρώπινο πόνο. Σε όλες του τις διαστάσεις και εκφάνσεις. Και γίνεται δριμύτατα αποτελεσματικός, γιατί χρησιμοποιεί ως όπλο του την ομορφιά και την αγάπη, για να καταδείξει το αρνητικό τους, το αντίθετό τους. Και γι’ αυτό συγκινεί. Βαθύτατα. Το ύφος του ξεδιπλώνεται με την ηρεμία μιας ηλιόλουστης ειδυλλιακής ημέρας στην Ανατολή, χαράζει την ψυχή και του αναγνώστη με την ευγένεια μιας ηλιαχτίδας που διαθέτει τόση ένταση και πάθος και δύναμη όση ένα κοφτερό μαχαίρι. Γιατί οι λέξεις του είναι μαχαίρια. Ανοίγουν τις κακοφορμισμένες πληγές των λαών, με αποφασιστικότητα, θάρρος και γνώση.
Ένα βιβλίο που επιχειρεί –και το κατορθώνει στον καλύτερο βαθμό- να περικλείσει, να αγκαλιάσει τη σοφία και την ομορφιά των πολιτισμών σχεδόν όλου του κόσμου, χωρίς να πολτοποιεί τη διαφορετικότητα και την ιδιαιτερότητα του καθενός. Ίσα-ίσα, αυτή τη μοναδικότητα εξαίρει και εξυμνεί. Ο Ασλάμ περνάει με ευκολία από την αρχαία Ελλάδα στη σύγχρονη Αμερική, από την Αγγλία στη Σοβιετική Ένωση του Ψυχρού Πολέμου και από το χιλιοβασανισμένο Αφγανιστάν στην αρχαία Ρώμη. Ξέρει να σου πει για το ύψος του δεντρολίβανου και για το άρωμα των μπαχαρικών το ίδιο ενδιαφέροντα στοιχεία όσο και για τη σύγχρονη διεθνή γεωπολιτική σκηνή. Είναι σαν να βουτάει το χέρι του στο καζάνι της πανανθρώπινης γνώσης και κερνάει το συνομιλητή-αναγνώστη του. «…Υπάρχει μια πείνα που γίνεται αισθητή μόνο την ώρα που πας να τη χορτάσεις…».
Δεν φοβάται να πει τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Δεν τον καταπίνει η μαγεία του εξωτισμού της Ανατολής ούτε ωραιοποιεί τίποτα. Μπούργκες και κομμένα χέρια, πτώματα αθώων γυναικόπαιδων, σαπισμένα μυαλά από το μίσος και την αυταπάτη του θρησκευτικού φανατισμού, λιθοβολισμοί γυναικών βρίσκονται δίπλα-δίπλα με τους αιώνιους εραστές, την ομορφιά του φυσικού τοπίου, τη γαλήνη και την κατάκτηση της ανθρώπινης μοναδικής αλήθειας του καθενός μέσα από τον πολιτισμό και την άφατη ευτυχία που προσφέρει σε κείνους που ξέρουν να δουν την ομορφιά. «…Τόσο μεγάλη είναι η αγάπη του αρσενικού φοίνικα για το θηλυκό, που πάντα αναπτύσσεται γέρνοντας προς το μέρος του, ακόμα και αν φυτρώνει σε διπλανό κήπο. Το ήξερες αυτό;…».