Εγχειρίδιο κατανόησης της «αφήγησης» των ΗΠΑ

(Το κείμενο δημοσιεύτηκε στη Φιλολογική Βραδυνή, το Σάββατο 19/7/2008)

«…Στην Ευρώπη οι «κάτω», συμπεριλαμβανομένων και των αποκλεισμένων, είχαν ομοιογένεια και μπορούσαν πάντα να συστήνουν συμπαγή ενότητα, ένα «Εμείς» μέσω της πολιτικής άμβλυνσης των επιμέρους διαφορών, καθώς και να εκφράζουν τα αιτήματα της «καθ’ όλου» κοινωνίας, στρέφοντας τη σύγκρουση εναντίον του βασικού αντιπάλου, που ήταν όσοι ήλεγχαν το πανίσχυρο «κέντρο»-κράτος. Εδώ υπάρχει, μεταξύ άλλων, και η απάντηση γιατί στις ΗΠΑ δεν αναπτύχθηκε ένα ισχυρό κίνημα της Αριστεράς, εν αντιθέσει με την Ευρώπη…»

Πέντε αιώνες ζωής δεν είναι πολλοί. Για ένα κράτος. Για μια χώρα. Για ένα λαό. Για έναν πολιτισμό. Ακόμα λιγότεροι είναι οι τρεις αιώνες που διαδραματίζει ενεργό ρόλο. Ένας αιώνας είναι ελάχιστος στο ιστορικό γίγνεσθαι, αλλά αρκούσε για να πιστοποιήσει μια νέα ταυτότητα: την αμερικανική. Αλλά τι σημαίνει να είσαι Αμερικανός το 2008; Ποια είναι τα «ιδρυτικά» συστατικά σου; Και ποιες οι υποθήκες σου για το μέλλον, σε ό,τι αφορά την πολιτική, την οικονομία, τη θρησκεία, την αγορά, την κοινωνία; «…η μοίρα του ανθρώπου βρίσκεται πλέον στα δικά του χέρια, ως Ατόμου όμως και όχι ως ομάδας. Το Άτομο μπορεί να σωθεί, να αλλάξει, χωρίς να αλλάξει η κοινωνία. Αυτό το σημείο είναι κεντρικό για τη διαφορά Ευρώπης και ΗΠΑ…».

Μπορεί να γυαλίζεις και να καθρεφτίζεσαι ως κατακερματισμένη ύπαρξη στο γκλίτερ και τα μπότοξ των αστέρων του Χόλιγουντ και της τηλεοπτικής πραγματικότητας της Όπρα («…Οι Αμερικανοί είναι ένας λαός θεατών-κομπάρσων σε μια Αμερική που είναι ένα πελώριο θέατρο…»)* μπορεί να υποφέρεις από παχυσαρκία σερνόμενος στις αλυσίδες φαστφουντάδικων που σε ηγεμονεύουν («…οι ορατοί και αόρατοι είναι η διάκριση της αμερικανικής κοινωνίας που έγινε διάκριση της εποχής. Δεν είναι τυχαίο ότι από εδώ θα ξεκινήσει η εποχή του φαίνεσθαι και της εικόνας…»)* μπορεί να πεθαίνεις από ανορεξία προσπαθώντας να μοιάσεις στο ιδανικό μοντέλο της ζωής που σου προτείνεται αφειδώς* μπορεί να φοβάσαι τους σκουρόχρωμους και τους μελαμψούς μη βομβαρδίσουν την κυριαρχία σου και πλήξουν το γόητρό σου («…Ο ρατσισμός δεν είναι παρά ένα παιχνίδι μετάθεσης, καθώς στον «ξένο» μετατίθενται όλα τα κακά της κοινωνίας…»)* μπορεί να δηλώνεις την ελευθερία σου, αλλά να ζεις χωρίς αυτή και να μην το ξέρεις* μπορεί να παλεύεις μια ζωή να υπηρετήσεις το Αμερικανικό σου Όνειρο, γιατί το μπορείς, όπως όλοι άλλωστε έχουν δικαίωμα σ’ αυτή την ουτοπία («…η Αγορά και το Θέαμα «αλέθουν» τα πάντα ή, αλλιώς, συνδυάζουν με τον καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο τους αντιτιθέμενους κόσμους…» )* μπορεί να μην ξέρεις κατά πού πέφτει η Ελλάδα στο χάρτη, ακόμη κι αν φέρεις στις φλέβες σου την επιμειξία της* μπορεί να είσαι ήδη ένας Homo Americanus που με τον τρόπο σου βοηθάς να σου μοιάσουν κατά τι όλοι, ακόμη και όσοι διαβάζουν από τα βιβλία την Αμερική, τη βλέπουν απλώς στην τηλεόραση και την ακούν μέσω της μουσικής στο ραδιόφωνο. Μπορεί. Αλλά ποιος είσαι πραγματικά; Τι σε οδήγησε να γίνεις αυτό που είσαι; «…στην Αμερική το Εμείς έχει αρνητικό πρόσημο. Η συλλογικότητα είναι συνώνυμη του μη ορατού, της μη αναγνώρισης του μη Εγώ. Το αναγνωρισμένο Άτομο θα γίνει ιδανικό και σκοπός* και ο ατομικισμός θα καταστεί η πιο ισχυρή ιδεολογία, που θα δοξαστεί πρώτα από τη θρησκεία και στη συνέχεια από την κοινωνία…».

Το βιβλίο του δημοσιογράφου Γιώργου Χ. Παπασωτηρίου, με τίτλο «HOMO AMERICANUS- Τα χαρακτηριστικά της αμερικανικής ιδιαιτερότητας» που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη, παρέχει τα φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά «εργαλεία», το δρόμο της σκέψης που περνά μέσα και από τη λογοτεχνία και εδράζεται στις επιμέρους θεωρήσεις του Χέγκελ και του Μέιλερ, του Μίλερ και του Τσόμσκι, του Ζίζεκ και του Ρόρτυ, του Χάμπερμας και του Ρίφκιν, του Φουκουγιάμα και της Κρίστεβα, του Βιντάλ και του Βόννεγκατ, του Καπότε και της Όουτς, του Μπέλοου και του Κρούγκμαν, του Τζέημς και του Ντιούι, του Μέλβιλ και του Χόθορν, για να οδηγηθεί κανείς στην αποκρυστάλλωση δικής του γνώμης για την αμερικανική πραγματικότητα. Απολύτως homo politicus ο συγγραφέας, καταθέτει τη δική του εκδοχή για την εξέλιξη που έχει ακολουθήσει ο άνθρωπος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, μέσα από την κοινωνική, πολιτική, οικονομική και θρησκευτική του υπόσταση. «…στις ΗΠΑ η ΠΙΣΤΗ και η ΠΙΣΤΩΣΗ είναι δύο στοιχεία αλληλεξαρτώμενα… η πίστη στο Θεό και η πίστη στην Αμερική συνδέονται μ’ έναν πρωτότυπο τρόπο που συνιστά την αμερικανική ιδιαιτερότητα…».

Με καθαρά επιστημονικό -στη βάση του αλλά και στη μορφή του- τρόπο γραμμένο το βιβλίο δεν αποτρέπει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει να ξεδιπλώνεται μπροστά του η ερμηνεία απόκτησης ή κατάκτησης της αμερικανικής «ταυτότητας» -από τους πρώτους εποίκους μέχρι και σήμερα. «…η πολιτιστική κρίση και η κρίση ταυτότητας στις ΗΠΑ μοιάζει διαρκής. Αρχίζει από την ίδρυση του αμερικανικού έθνους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα…». Ποια είναι η «ραχοκοκαλιά» που διατρέχει αυτή τη χώρα με τις απέραντες ανομοιογένειες και αντιφάσεις; «…το Άτομο είναι κατ’ εικόνα και ομοίωση της εθνικής κατασκευής των ΗΠΑ…». Ποιοι έχουν γίνει κατά καιρούς οι κρίκοι συνοχής αυτού του πληθυσμού που ενώνεται εξωτερικά μόνο κάτω από τα αστέρια της σημαίας του; Πώς έχει επιχειρηθεί η επίτευξη της εσωτερική και ψυχικής του συνοχής και συνεκτικότητας; Από ποιους; Ποιοι ωφελήθηκαν; Ποιοι «νικητές» γράφουν τη συνέχεια της ιστορίας; Ποια είναι λοιπόν η αφήγηση αυτού του κομματιού της ανθρωπότητας; «…η λογοτεχνική αφήγηση, όπως κάθε αφήγηση, είναι το σημείο στο οποίο είναι παγιδευμένη η επιθυμία…».

Οι παραπομπές και σημειώσεις του βιβλίου είναι όλος του ο θησαυρός. Μια αφήγηση –αυτή των ΗΠΑ- που αναλύεται δοκιμιακά και κριτικά στο σύνολό της μέσα από τα φιλοσοφικά κάτοπτρα, τη λογοτεχνική συμβολή, αλλά και τα φίλτρα της πολιτικής επιστήμης. Ο Γ. Χ. Παπασωτηρίου παραδίδει ένα κείμενο εξαιρετικά μεστό και δυνατό, με γερή και εμπεριστατωμένη άποψη, αλλά δεν προσπαθεί να «προσηλυτίσει» τον αναγνώστη του και να τον φέρει στο δικό του πεδίο της σκέψης. Ίσα ίσα. Γεννάει τόσα καινούρια και διαρκή ερωτηματικά για τον περίφημο αυτό «homo americanus» με τα ζητήματα που θέτει προς εξέταση, που φέρνει τον αναγνώστη του στη θέση να επιχειρήσει να βρει ο ίδιος τη δική του απάντηση, όχι μόνο για την «αμερικανική ιδιαιτερότητα», αλλά και για την επίδρασή της στη δική του ζωή και πραγματικότητα. Ο ίδιος φτάνει στα δικά του συμπεράσματα με τρόπο που δεν αποζητά την τέλεια αποδοχή από τον αναγνώστη του, αλλά αναπτύσσοντας μια διαλεκτική η οποία στην ουσία εκμαιεύει την αμφιβολία. Αυτό είναι το κέρδος για ένα βιβλίο σαν κι αυτό. Όχι να υιοθετήσεις αυτολεξεί τις απόψεις του –αυτό είναι πολύ εύκολο κι έτσι κι αλλιώς το πετυχαίνει με τη πρώτη ανάγνωση ο συγγραφέας, γιατί παραθέτει πειστικά τα επιχειρήματά του- αλλά να ερευνήσεις σε βάθος και περαιτέρω όλα εκείνα τα στοιχεία που σου δίνει για να στηρίξει τη δική του θεώρηση για την αμερικανική πραγματικότητα. Οι πολλαπλές επιστρώσεις πληροφοριών και θεωριών είναι αυτές που σε οδηγούν από άλλους δρόμους η κάθε μία στη συγκρότηση δικής σου επιχειρηματολογίας και γνώμης. Σου παρέχει το κείμενο συμπυκνωμένο τόσο υψηλό γνωσιολογικό επίπεδο που οφείλεις, αν σέβεσαι την πυκνότητά του αλλά και τη δική σου φιλομάθεια, να διαλέξεις τους βασικούς άξονες διάρθρωσής του και να προσπαθήσεις να τους ερευνήσεις κι άλλο, επιχειρώντας να τους αποδείξεις εκ νέου -ή να τους απορρίψεις- στον εαυτό σου.

Δεν πρόκειται για την ερμηνεία μιας αφήγησης που παραθέτει μονομερώς επιχειρήματα. Ασφαλώς διαθέτει οπτική αυτό το βιβλίο και μάλιστα ισχυρή και καταλυτική, αλλά πρόκειται για τη θεώρηση ενός κόσμου και από την απόσταση του ευρωπαϊκού βλέμματος, αλλά και εκ των έσω. Ιδίως αυτό το τελευταίο. «Διαβρώνει» εκ των έσω τους ιστούς που συγκρατούν και συγκροτούν την αμερικανική κοινωνία, αποδομεί αποτελεσματικά έτσι τη λειτουργία της πολυπαραγοντικής αυτής πραγματικότητας, ώστε να την ανασυνθέσει στο τέλος με τρόπο καταληπτό και ωφέλιμο. «…ο εσωτερικός και, πολύ περισσότερο, ο εξωτερικός «εχθρός» δημιουργούν τους αρμούς που θα συνέχουν κάθε φορά το αμερικανικό μωσαϊκό…». Ο Παπασωτηρίου δεν γράφει δογματικά, αν και ξεδιπλώνει ξεκάθαρα την άποψή του, δεν πέφτει θύμα του άγονου, στείρου, ατεκμηρίωτου και σχεδόν ενστικτώδους αντιαμερικανισμού –έτσι θα πρόδιδε το ίδιο του το υλικό, άλλωστε- παρά με το ίδιο το «εργαλείο» της σύγχρονης αμερικανικής σκέψης, τον Πραγματισμό, και φυσικά με την ψυχραιμία της επιστημοσύνης του, δημιουργεί ένα «εγχειρίδιο» κατανόησης αυτού που είναι και γίνονται οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, προτείνοντας στον αναγνώστη ένα ακόμη παράθυρο να ατενίσει από εκεί με προβληματισμό τα σύγχρονα τεκταινόμενα, αλλά και να διευρύνει τον ορίζοντα της σκέψης του. «…Οι εχθροί-ξένοι μας συγκροτούν και μας ανασυγκροτούν. Υπ’ αυτή την έννοια οι Αμερικανοί είναι ένας λαός που δημιουργήθηκε από μια σειρά πραγματικών ή φανταστικών « εχθρών»…». Αν θεωρήσουμε, μάλιστα, ότι αυτή η δική του εκδοχή και ερμηνεία είναι πολύ κοντά στην ουσία της «αμερικανικής ιδιαιτερότητας», τότε έχει πετύχει αυτό που δεν μπορεί να κάνει ο ίδιος ο homo americanus: να στοχαστεί και να αναρωτηθεί σοβαρά, προτού ακόμα προχωρήσει στην Πράξη που τον χαρακτηρίζει.