Ο φανερός …κώδικας του Λεονάρντο ντα Βίντσι

(Το κείμενο δημοσιεύτηκε στη Φιλολογική Βραδυνή, το Σάββατο 23/5/2009)

«…Λέγεται πως αν βάλουμε μια καρδερίνα κοντά σε έναν άρρωστο που βρίσκεται στα πρόθυρα του θανάτου, το πουλί δεν θα γυρίσει καν να τον κοιτάξει· αν όμως ο άρρωστος πρόκειται να σωθεί, το πουλί δεν τον αφήνει στιγμή από τα μάτια του, κι αυτός είναι ο λόγος που θεραπεύεται από την ασθένειά του…»


Μπορεί στο όνομά του, μισή χιλιετία σχεδόν μετά τη δράση του, να έχουν ειπωθεί και γραφτεί πολλά, να έχουν θησαυρίσει πολλοί στην πλάτη του για τα θρυλούμενα μυστικά του έργου και του βίου του, ωστόσο η προσωπικότητα του Λεονάρντο ντα Βίντσι («Io, Leonardo», όπως υπέγραφε, μάλιστα, τα έργα του) έχει υπάρξει τόσο πληθωρική για την ανθρωπότητα και τόσο ωφελιμιστικά χρήσιμη, όσο ίσως κι εκείνος δεν είχε φανταστεί ποτέ του, παρά την ευφυΐα και τη διορατικότητά του. Κι ας δούλευε πυρετωδώς για τον άνθρωπο. («…συχνά το έργο ενός τεχνίτη μοιάζει στον ίδιο…»). Κι ας αποτελεί την επιτομή του αναγεννησιακού ανθρώπου που η σημερινή εποχή με την εξειδίκευση και την αποσπασματικότητά της, τον έχει κόψει κομμάτια, προκειμένου να τον μελετήσει, να τον εκμεταλλευτεί, ίσως ακόμα ακόμα και να τον …απομυθοποιήσει μέσα από την ίδια του τη μυθοποίηση από τη βιομηχανία του θεάματος. «…αυτός που μπορεί να πιει κατευθείαν από την πηγή δεν έχει ανάγκη την κανάτα…».
Γι’ αυτό έχει αξία να διαβάσει κανείς τα ίδια του τα γραπτά. Εκείνα που λέει ο ίδιος ατόφια και αυτούσια και όχι όλα αυτά που του αποδίδονται από πολλές και διαφορετικές ερμηνείες, θεωρίες και αμφιβόλου προθέσεων, προελεύσεως και ποιότητας αγιοποιήσεις ή αποκαθηλώσεις. «…Πριν καλά καλά προλάβει να γεννηθεί η Αρετή, η Ζήλια έρχεται στον κόσμο για να της επιτεθεί· πιο πιθανό είναι να υπάρξει σώμα χωρίς σκιά, παρά η Αρετή χωρίς τη Ζήλια…». Ο ίδιος υπήρξε ένα μυαλό πολύ προωθημένο. Ένα άνθρωπος που συνταίριασε το Λόγο με την Αισθητική, την Τεχνική με την Τέχνη, την Επιστήμη με τη Φιλοσοφία, με ένα σαφές και στέρεο και διαχρονικό κέντρο του: τον άνθρωπο. «…Πες μου τώρα ποιο είναι πλησιέστερο στον πραγματικό άνθρωπο: το όνομα ή η εικόνα του ανθρώπου; Το όνομα του ανθρώπου διαφέρει από χώρα σε χώρα, ενώ η μορφή του αλλάζει μόνο στο θάνατο…».

Ένας πολύ «ολόκληρος» άνθρωπος ως προς τις μελέτες, τη γνώση και την επιστημονική του υπόσταση, που ύφανε με το έργο του τον ιστό της ανθρωπιστικής σκέψης. Το βιβλίο με τίτλο «Λεονάρντο ντα Βίντσι- Τα σημειωματάρια οι εφευρέσεις, τα σχέδια και οι θεωρίες μιας ιδιοφυΐας» που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις Μεταίχμιο με την εισαγωγή και επιμέλεια της Έμμα Ντίκενς και σε μετάφραση του Πάνου Τομαρά, αποκαλύπτει ορισμένες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες διαστάσεις αυτής της πολύτιμης για την παγκόσμια ιστορία προσωπικότητας. «…Η μεγαλύτερη δυστυχία είναι όταν οι απόψεις σου είναι πιο προχωρημένες από τη δουλειά σου…». Εκείνος υπήρξε πολύ προχωρημένος, μελετώντας εξονυχιστικά τον άνθρωπο –κυριολεκτικά, αφού επιδόθηκε στην ανατομία με παροιμιώδη τρόπο και τα σχέδιά του για αιώνες υπήρξαν τα πιο λεπτομερειακά που διέθετε η ανθρωπότητα- και γι’ αυτό μέσα από τις σημειώσεις του μπόρεσε να αρθρώσει λόγο χρήσιμο και ωφέλιμο και γόνιμο για όποιον άνθρωπο αγαπά την Τέχνη, αναπνέει μέσα απ’ αυτήν και τέλος πάντων, αναγνωρίζει την ομορφιά της. «…Η ομορφιά παρέρχεται στους ανθρώπους, όχι όμως στην τέχνη…».
Δίνει συμβουλές και οδηγίες προς «ναυτιλλομένους» καλλιτέχνες, κυρίως τους ζωγράφους, ακριβώς σαν να τους άφηνε την πιο ακριβή διαθήκη του κόσμου. Ιδιαίτερα συγκινητικό στοιχείο αυτό. Που προδίδει και τη μεγάλη του ανάγκη να πιστεύει στη συνέχεια του έργου του, με πανηγυρικά σαφή τρόπο. «…Ο ζωγράφος αντιμάχεται και ανταγωνίζεται τη φύση…». Τους προτείνει λύσεις στα προβλήματα της τεχνικής και της τέχνης τους και φυσικά τους μιλά ως ίσος προς ίσο σαν να ήταν μαθητές του που θα ήθελε να τον ξεπεράσουν, ακριβώς για να τον δικαιώσουν. Και μιλάει για όλα ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Τον ενδιαφέρουν όλα. Από το φως και τις σκιάσεις, την προοπτική και την ανατομία, μέχρι τις μηχανές, τους μύθους και τα ανέκδοτα. «…Μερικές φορές τα αντικείμενα ενδέχεται να φαντάζουν μικρότερα ή μεγαλύτερα στο ίδιο μάτι…Το μάτι δεν μπορεί να αντιληφθεί μια φωτεινή γωνία που βρίσκεται υπερβολικά κοντά του…».

Φαντάζομαι ότι άμα ζούσε σήμερα, θα ήταν ένας φοβερός και τρομερός γκατζετάκιας «Κύρος Γρανάζης», κλεισμένος στον εργαστήριό του να δοκιμάζει, να στοχάζεται και να περιεργάζεται νέες ιδέες, καινούρια αντικείμενα. Αναρωτιέμαι αν θα συνέχιζε και σήμερα να δίνει την πρωτοκαθεδρία στο υποκείμενο, τον άνθρωπο. Του οποίου τις αναγκαιότητες προσπάθησε με κάθε τρόπο να ικανοποιήσει να καλύψει στο πιο ευρύ πεδίο που μπορούσε κανείς να διανοηθεί: την ψυχή, το σώμα, την επιθυμία, την ανάγκη, τη δυνατότητα. «…Ο πόθος είναι η αιτία της δημιουργίας. Η όρεξη είναι το στήριγμα της ζωής…Η αναγκαιότητα είναι το κεντρικό θέμα και ο εφευρέτης, το αιώνιο χαλινάρι και ο νόμος της φύσης…Η αλήθεια είναι τόσο εκθαμβωτική, ώστε δίνει αξία ακόμη και στα ευτελέστερα πράγματα…». Γι’ αυτό και πέρασε στο σήμερα ολοφάνερα, χειροπιαστά, χωρίς απαραιτήτως να έχει ανάγκη για τη φήμη και τη μετά θάνατον υπόληψή του καμία θεωρία, κανέναν κώδικα, κανένα μυστικιστικό ντοκουμέντο που να αναφέρεται σε κείνον, να εκπορεύεται από κείνον και εν τέλει να καταλήγει μόνο σε κείνον.«…Η μοναδική επικράτεια που εξουσιάζεις πραγματικά, μικρή ή μεγάλη, είναι η επικράτεια του εαυτού σου…».
Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν οι «Προφητείες» του που αποτελούν οραματισμούς του για το μέλλον οι οποίοι ευοδώθηκαν πια στις μέρες μας. Γι’ αυτό ήταν έτη φωτός μπροστά από την εποχή του ο άνθρωπος. «…(Οι άνθρωποι) Θα τρέξουν αμέσως σε διάφορα μέρη του κόσμου χωρίς να κινηθούν…Για την ανταλλαγή επιστολών από τη μία χώρα στην άλλη: Οι άνθρωποι θα συνομιλούν από τις πιο απομακρυσμένες χώρες και θα δίνουν απάντηση…». Πού να ήξερε τότε ότι το διαδίκτυο θα ένωνε τους ανθρώπους με τόσο ταχύ, άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο. Αναρωτιέμαι τι θα σκέφτονταν ο Λεονάρντο σήμερα. Τι παραπάνω θα μπορούσε να οραματιστεί, να φανταστεί, να δημιουργήσει. «…Η ζωή διαρκεί πολύ, αρκεί να τη ζήσεις καλά…», έγραφε. Το εντυπωσιακό είναι ότι παρά τις τεχνικές του ενασχολήσεις δεν έκανε ποτέ στην άκρη την ανθρωπινότητα, δεν την παρέβλεπε, δεν την παραγνώριζε, γι’ αυτό δεν δίστασε να σημειώσει ότι «…Τα δάκρυα προέρχονται από την καρδιά, όχι από τον εγκέφαλο…».