Η αποθέωση της ζωής, μέσα από τη μέγγενη της Ιστορίας

(Το κείμενο έχει δημοσιευτεί στη Φιλολογική Βραδυνή, το Σάββατο 29/9/2007)


«…Είναι όμως πολύ της μόδας οι διάφοροι λογοτεχνικοί κύκλοι κι οι εταιρείες. Οι ατάλαντοι σπεύδουν πάντοτε να ενωθούν με τις αγέλες, ό,τι και αν αυτές πρεσβεύουν, τον Σολοβιόφ, τον Καντ ή τον Μαρξ. Οι μοναχικοί άνθρωποι είναι αυτοί που αναζητούν την αλήθεια, αλλά και εκείνοι που απομονώνονται από όσους δεν την αναζητούν πραγματικά. Υπάρχει, άραγε, κάτι σε τούτον τον κόσμο που ν’ αξίζει την πίστη μας; Λίγα πράγματα. Νομίζω πως πρέπει κανείς να πιστεύει στην αθανασία, σ’ αυτό το ισχυρό συνώνυμο της ζωής…»



«…Μέσα μου είναι άνθρωποι χωρίς ονόματα
Δέντρα, παιδιά και σπιτικά
Όλοι τους μ’ έχουν κατακτήσει
Ετούτη είναι η δική μου νίκη.»

(Από το ποίημα του Γιούρι Ζιβάγκο, με τίτλο «Η ΑΥΓΗ»)



Η λέξη «zizn», το πρώτο συνθετικό του ονόματος Ζιβάγκο στα ρωσικά, σημαίνει, ζωή. Διόλου τυχαία. Ο συγγραφέας Μπόρις Πάστερνακ διάλεξε έτσι να ονομάζεται ο κεντρικός ήρωας αλλά και ολόκληρο το κορυφαίο μυθιστόρημα της ρωσικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα, «Δόκτωρ Ζιβάγκο» (το οποίο κυκλοφορεί εκ νέου στη χώρα μας από τις εκδόσεις Ποταμός σε μετάφραση Μαρίας Τσαντσάνογλου), ένας ύμνος στη ζωή και την επικράτησή της έναντι οποιασδήποτε ιστορικής συνθήκης, επανάστασης, περιορισμού και καταναγκασμού. Ένα βιβλίο που ξεπήδησε από της φλόγες των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, της Οκτωβριανής Επανάστασης και ενός αδούλωτου, βαθιά δημιουργικού καλλιτεχνικού πνεύματος του Πάστερνακ και έχει περάσει στην αιωνιότητα που επιζητούσε και ο ίδιος ο συγγραφέας για το έργο του.
Διαβάζοντας σήμερα, το μυθιστόρημα που του χάρισε και το Νόμπελ το 1958 –που εκείνος λόγω της απαγόρευσης του καθεστώτος της χώρας του δεν μπόρεσε να λάβει, αλλά 30 χρόνια αργότερα έφτασε στα χέρια του γιου του- νιώθεις ένα αεράκι φρέσκο να σε χτυπάει στο πρόσωπο. Η ιστορία ένας μεγάλου έρωτα, η χώρα -κατατρεγμένη όπως θα αποδειχθεί τριάντα χρόνια τουλάχιστον μετά- από την ίδια την Ιστορία που έγραψε με κόκκινο χρώμα κι ένας άντρας που σώζει ζωές και γιατρεύει σώματα, αλλά για να σώσει την ψυχή του γράφει ποιήματα. Ο Γιούρι Αντρέγιεβιτς. Κι η άλλη βασανισμένη ψυχή που εκείνος λάτρεψε, η Λάρα. «…Τα χέρια της τον γοήτευαν με τον ίδιο τρόπο που σε συνεπαίρνει μια υψηλή σκέψη…»
Η ερωτική ιστορία για να ηλεκτρίζει την ατμόσφαιρα του βιβλίου («…Από μέρα σε μέρα μπορεί να με δεις να πέφτω πάνω σου σα νιφάδα χιονιού…»), οι περιγραφές των τοπίων πρωτότυπες ακόμα και σήμερα – που όλα δεν έχουν ειπωθεί; Όχι, δεν έχουν ειπωθεί μ’ αυτόν τον τρόπο-, η ψυχοσύνθεση των ηρώων να ιχνογραφείται μέσα από ένα ανθρωπιστικό φίλτρο φιλοσοφικής θεώρησης του κόσμου, η πολιτική στο φόντο και στα παρασκηνιακά νήματα που κινούν τις ζωές των ανθρώπων. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να γράψει ο Πάστερνακ, όταν μεγάλωσε με το Ραχμάνινωφ, το Ρίλκε και τον Τολστόι, να μπαινοβγαίνουν, όταν ήταν μικρούλης, σπίτι του* όταν ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και η μητέρα του πιανίστρια και ο ίδιος ένας ολοκληρωμένος μουσικός και προικισμένος ζωγράφος που σπούδασε Νομικά και Φιλοσοφία, αλλά προτίμησε σε όλη του τη ζωή να ακολουθήσει τη μούσα της ποίησης; Πώς θα μπορούσε αυτός ο καλλιτέχνης να αγνοήσει τον άνθρωπο, το άτομο, τις ιδιαιτερότητές του, όταν οι μάζες γύρω του δονούνταν από την Επανάσταση, σφαγιάζονταν τα αισθήματα και ο ανθρωπισμός θυσιαζόταν στο βωμό της ιδεολογίας; Δεν έκλεισε τα αυτιά του ούτε έκανε τα στραβά μάτια. «…Αυτό κάνει τη ζωή τόσο τρομακτική. Όχι οι εκκωφαντικές φωνές, οι αστραπές κι οι κεραυνοί, αλλά τα πλάγια βλέμματα, οι ψίθυροι της συκοφαντίας. Όλα στη ζωή είναι βρόμικα και διφορούμενα. Αρκεί να σε τυλίξει μια κλωστή σαν ιστός αράχνης κι ύστερα χάθηκε, όσο κι αν προσπαθείς να ξεφύγεις, το μόνο που θα καταφέρνεις είναι να μπερδεύεσαι περισσότερο. Οι δυνατοί εξουσιάζουν τους αδύναμους…»

Απολάμβανε μεν μια ιδιότυπη «προστασία» από τα πραγματικά πυρά του καθεστώτος, αλλά τα βιβλία του έκαναν χρόνια να εκδοθούν. Έτσι φυγάδευσε το μυθιστόρημά του «Δόκτωρ Ζιβάγκο» στην Ιταλία, όπου ο γενναίος εκδότης Φελτρινέλλι δεν υπέκυψε στις έξωθεν πολιτικές πιέσεις και εξέδωσε το βιβλίο του. Ευτυχώς. Αλλιώς θα είχαμε χάσει μια συνείδηση που, σφύζουσα κι οξυδερκής, είχε δει μακρύτερα από τους πολλούς. «…Τα γεγονότα δεν υπάρχουν από μόνα τους αν ο ίδιος ο άνθρωπος δεν προσθέσει σ’ αυτά κάτι δικό του, κάποια δόση ανθρώπινης ιδιοφυϊας, κάποιο παραμύθι…» Όπως και ο ίδιος είχε αποφανθεί, «ο συγγραφέας είναι ο Φάουστ της σύγχρονης κοινωνίας, η μόνη ατομικότητα που επιβιώνει στη μαζική κοινωνία. Οι ορθόδοξοι σύγχρονοί του τον βλέπουν στα τρελό». Ήταν εκείνος ο «τρελός» της δικής του εποχής που κατάφερε να περάσει στο μέλλον και στον αναγνώστη του μέλλοντος. Ήταν κι αυτός «εντός του μέλλοντός του».
«…σα να τον ρωτούσαν πόσο θα αργήσει ακόμα ο κόσμος να ‘ρθει στα συγκαλά του, πότε θα ξαναγυρίσει η ειρήνη και η τάξη στη ζωή τους…» Δεν είναι μόνο η μαεστρία που ενορχηστρώνει το μυθιστορηματικό του υλικό ο Πάστερνακ, δεν είναι μόνο ο τρόπος που διαχειρίζεται τη σκιαγράφηση της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας που έζησε στο πετσί του, δεν είναι μόνο η σοφή του μυθιστορηματική αποστασιοποίηση και το πάθος που ξεχειλίζει συνάμα στη γραφή του, είναι πάνω απ’ όλα, το ελεύθερο πνεύμα του* ο λοξός δρόμος που τράβηξε για να προχωρήσει προς το μέλλον* η ανάγνωση της ζωής ως υπέρτατη πολιτική πράξη ειλικρινούς αφοσίωσης απέναντι στην ίδια τη ζωή. «…Όσο η τάξη των πραγμάτων τούς επέτρεπε να ζουν με άνεση και να κάνουν, σε βάρος της πλειοψηφίας, όποια παραξενιά τούς κατέβαινε, κάθε βλακεία και εκκεντρικότητα της προνομιούχας αυτής μειοψηφίας εύκολα μπορούσε να περνιέται για πρωτοτυπία και για γνήσια συμπεριφορά. Η πλειοψηφία τούς ανεχόταν. Όταν όμως ο ταπεινός λαός ξεσηκώθηκε και τα προνόμια των λίγων καταργήθηκαν, πολύ γρήγορα όλοι οι πρώην επίλεκτοι έχασαν και το χρώμα τους και την αυτονομία της σκέψης τους, την οποία, καθώς φαίνεται, δεν είχαν πραγματικά κερδίσει…»
Στους βαρείς «χειμώνες», λοιπόν, της ανθρώπινης Ιστορίας, στις μελανές της σελίδες, στις δύσκολες ώρες με άλλα λόγια, ο Πάστερνακ προσέφερε ένα αποτελεσματικό καταφύγιο για τον άνθρωπο που δεν θέλει να χάσει την ανθρωπιά του. Του χάρισε με την τέχνη του ένα αναγνωστικό παρόν που κυριαρχεί η προαιώνια αγάπη για τη ζωή, για τη χαρά της ζωής, του καθενός ατόμου ξεχωριστά, και του κληροδότησε τις «μαγνητοταινίες» ενός ματωμένου και ζοφερού ιστορικού χρονικού, ιδωμένου μέσα από την τρυφερή ματιά ενός ιδιοφυούς καλλιτέχνη. «…Τώρα που είναι χειμώνας, κι όλα τριγύρω είναι ναρκωμένα, μπορεί κανείς να διαβάσει ευκολότερα το παρελθόν πάνω στα σημάδια από το χιόνι…»